Seni Pagelaran Jawa
Teks eksposisi
yaiku wacana kang njelentrehake utawa medharake sawijining bab kanggo pamaos.
Supoyo pamaos oleh informasi kang genep babagan sawijining objek, sabanjure
pangreten pamaos isa mundhak. Mula saka iku, karangan eksposisi asipat menehi
ngreti, ngonceki, aweh pamrayoga ( saran ), utawa ngandharake sawijining bab.
Panuliasane iki isa ditindakake lumantar sadhengah cara panjelasan, ing
antarane penjelasan proses lan penjelasan ilustrasi.
1. Bab
kang diinformasekakeing karangan/wacana eksposisi isa awujud :
·
Data factual;
·
Sawijining analisis utawa
penapsiran objektif marang saprangkat fakta;
·
Fakta ngenani pawongan
kang gondhelan kenceng marang sawijining keyakinan.
2. Penjelasan
proses utawa operasional iku penjelasan kang mbudi daya mangsuli pitakon :
·
Kepriye sawijining
pakaryan?
·
Kepriye sawijining
dumadi?
·
Objek utawa bab iku klebu
tahap kang endi?
·
Objek utawa garapan iki
dumadi saka tahap-tahap endi wae?
3. Eksposisi
kudu ngemot perangan-perangan kaya andharan iki.
·
Njlentrehake panemu,
gagasan lan keyakinan;
·
Mrelokake fakta kang
dikuatake utawa dicethakake kang angka, peta statistik, grafik, organiagram,
gambar, lan sapiturute;
·
Mrelokake analisis lan
sintesisi nalika ngonceki bahan lan fakta;
·
Nggoleki sumber ide saka
: pengalaman, pengamatan, sika plan keyakinan.
4. Pathokan
panulise eksposisi.
·
Eksposisi mung ngupaya
kanggo nyethakake utawa njlentrehake sawijining pokok prastawa/persoalan.
·
Isi eksposisi ora duwe
karep ngundang reaksi, ndayani sikap lan panemune pamaos.
·
Gaya eksposisi kudu
informatif lan ngyakinake.
·
Basa eksposisi minangka
basa pawarta tanpa rasa subjektif lan emosional.
·
Ing eksposisi,
fakta-fakta mung digunakake dadi piranti konkritisas, maksude gawe rumusan lan
kaidah kang dijlentrehake supaya tambah
cetha ( ora dadi bahan pambuktiane ).
·
Eksposisi ngupaya kanggo
njembarake pamawas lan pangretene pawongan marang objek kang dirembug.
·
Panulis eksposisi kudu
ngreti prastawa kang diandharake.
·
Panulis eksposisi kudu
prigel nganalisis prastawa kanthi cetha lan konkret.
1.
Purwakanthi
Purwa
tegese wiwitan, kanthi tegese gandheng. Purwakanthi yaiku runtute
swara ing ukara, wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng wanda utawa tembung ing saburine.
Tuladha :
Kudu
jujur yen kowe kepingin makmur.
Ana
dina ana upa, ana awan ana pangan.
Ing ukara kasebut
ana swara kang runtut saengga kepenak durungokake yaiku swara “ur”.
Ana ing ukara
kapindho ana swara kang runtut yaiku swara “a” lan swara “an”.
Purwakanthi ana
werna 3 yaiku :
·
Purwakanthi guru swara :
yaiku purwakanthi kang runtut swarane,
Tuladha :
Watake
putri kudu gemi, nastiti, lan ngati-atu
Gliyak-gliyak
tumindak, alon-alon waton kelakon
Yen
gelem obahbakal mamah
·
Purwakanthi guru sastra :
yaiku purwakanthi kang runtut sastrane utawa tulisane.
Tuladha :
Para
mudha kudu nduweni watak tata titi tatag tutug lan tanggon
Dhasare
wong jejodhoan yaiku bobot, bibit, bebet
Sluman
slumun slamet
·
Purwakanthi lumaksita
utawa ana sing ngarani purwakanthi guru basa : yaiku purwakanthi sig tembunge
ing ukara sadurunge dibaleni maneh ing ukara candhake. Tembung guru ing kene
tegese paugeran utawa pathokan. Purwakanthi guru swara ateges purwakanthi kang
nganggo pathokan swara.
Tuladha :
Carang
wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Nora gampang wong urip neng alam Donya.
Witing
klapa, klapa mudha saupama. Salugune mung mardi reh raharja.
Begja-begjane
kang lali, iseh begja kang eling lawan waspada.
2.
Parikan
Parikan
yaiku tetembungan utawa unen-unen kang nduweni pathokan utawa paugeran ajeg.
Tembunge liya parikan iku rerangkening tembung kang awewaton gunggunging wanda,
runtuting swara ( vocal ), lan nganggo pathokan pambuka sarta tundhone isi dadi
bakuning akrep ( maksud ). Ing piwulang basa Indonesia parikan iku diarani
pantun. Ciri-cirine :
a. Cache
wanda ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
b. Ukara
kang ngarep mung kanggo bebuka, dene ukara sabanjure minangka isi ( wose ).
c. Tibaning
swara ukara sepisan, kudu padha karo ukara kapindho.
d. Parikan
bias kedadeyan saka rong gatra, nanging uga bias patang gatra.
e. Bisa
kedadeyan saka 4 wanda saben sagatra lan uga bias kedadeyan saka 8 wanda saben
sagatra.
Tuladhane :
1) Parikan
kedadeyan saka 2 gatra :
Wajik
klethik, gula jawa
Kalah
dhisik, ora papa
Kutha
Kendhal, kali wungu
Ajar
kenal, karo aku
Ngasah
arit, nganti landhep
Dadi
mured, kudu sregep
2) Parikan
kang kedadeyan saka 4 gatra :
Bibi
Surip tuku klobot,
Pethuk
encik tawa roti.
Uwong
urip pancen abot,
Mul
becik ati-ati.
Jangan
kacang jangan kara,
Kaduk
uyah kurang gula.
Piwelingku
mring para mudha,
Aja
wedi ing rekasa.
3.
Wangsalan
Wangsalan
yaiku unen-unen utawa tetembungan sing saemper cangkriman, nanging batangane
(wangsulane) wis dikandhakake. Mung anggone ngandhakake ora kanthi melok, jelas
utawa cetha, nanging sarana disebutake sawanda utawa luwih. Wangsalan ana kang
gampang ditegesi, nanging uga ana kang kudu njlimet anggone nggoleki karep kang
saknyatane.
Tuladha
:
1) Jenang
gula, kowe aja lali
2) Njanur
gunung, kadingaren kok wis rawuh
3) Jangan
gori, nganti judheg anggonku ngrasakake
Pratelan ing ndhuwur bias diarani
wangsalan, amarga nitik saka ukarane wis ana wangsulan tumrap cangkriman kang
dikarepke, yaiku (1) jeneng gula iku arane glali, mula bias dadi tembung lali,
(2) janur gunung iku arane aren, mula bias dadi tembung kadingaren, (3) jangan
gori iku arane gudheg mula bias dadi tembung judheg.
4.
Basa
rinengga
Basa
rinengga yaiku basa kang kalebu susatra rinacik mawa basa kang endah. Endahing
karangan kasawung sarana isi kang narik kawigetan lan nyenengake, sarta basa
kang edi peni. Edi penining basa warna-warna, lan katon manawa diucapake.
Racikaning basa kang edi peni karana
rinengga-rengga lan warna-warna rerengganing basa. Kajaba marga endahing
prakara runtut lan mathis panataning tembung lan ukurane. Endahing karangan
marga cocog pamilihing tembung.
Upamane, bab anggone migunakake
tembung camboran, dasanamaning tembung. Luwih-luwih bab pamilihing tembung lan
kridhaning swara ing sajroning ukara. Kadhang kala endahing karangan utawa
rumpakan karana mathis pamilihing busananing basa. Umpamane, bab pangraciking
swara lan pangrakiting tembung. Ing istilah Jawa ana kang ingaran purwakanthi.